Хууль зүйн туслалцаа “хэний туслах” вэ

Улсын Их Хурлаар хууль зүйн салбарын хэд хэдэн хууль хэлэлцүүлэхээр Засгийн газраас оруулсны нэг нь Төлбөрийн чадварүй cэжигтэн, яллагдагчид хууль зүйн туслалцааг үзүүлэх тухай хуулийн төсөл байна.

Хэдэн жилийн өмнө Монгол улсад эдийн засагч Эрнандо де Сото ирж сүүдрийн эдийн засаг, сүүдэрт амьдарч буй ядуу, бүртгэлгүй хүнийг нийгмийн харилцаанд өв тэгш оролцуулах (empowerment of the poor) тухай ярьж билээ. Энэ бодлого НҮБ-ын түвшинд ч ихээхэн хүчээ авч,  олон улсын хэмжээнд ядууралтай тэмцэх, нийгмийн олон харилцаанд гадуурхагдан, эрхээ бүрэн дүүрэн эдэлж чадахгүй байгаа, “сүүдэрт” амьдарч буй иргэдийн эрх ашгийг хамгаалах шинэ хандлага болж чадсан юм. Ядууралтай тэмцэх эдийн засгийн аргаас гадна эрхийг нь эдлүүлэх, бүртгэлжүүлэх, нийгмийн бүхий л харилцаанд тэгш оролцуулах цогц арга зам нь хууль зүйн арга хэмжээ гэж үзэж болно. Тухайлбал, хэдий орлогогүй ч гэлээ иргэн өөрөө иргэний бүртгэлд хамрагдсан, байгаа ганц хашаа байшин нь үл хөдлөх хөрөнгийн бүртгэлтэй байвал иргэнийхээ хувьд хөдөлмөр эрхлэх, хашаагаа, газраа барьцаалан зээл авч аж ахуйгаа дээшлүүлэх суурь эрх нь хангагдаж байгаа юм. Монгол улсад сүүлийн жилүүдэд Хүний хөгжлийн сангийн халамжийн хүрээнд иргэдийг бүртгэлжүүлэх ажиллагаа эрчимтэй явагдсан, цаашид ч иргэний, хөрөнгийн бүртгэлийн ажил улам боловсронгуй болох биз. Үүнтэй зэрэгцээд ядуу хүнийг нийгэм, эдийн засгийн харилцаанд тэгш оролцуулахад түүнийг чадавхижуулах өргөн хүрээтэй, цогц бодлого төрөөс хэрэгжүүлэх шаардлагатай байдаг.  Энэхүү цогц бодлогын нэгэн чухал бүрэлдэхүүн хэсэг нь мөнгөгүй, ядуу хүний хууль зүйн чадавхийг сайжруулах талаарх төрийн үүрэг юм. Энэ нь юу гэсэн үг вэ? Орчин цагт нийгмийн амьдралд оролцож байгаа хүн бүр өдөр тутамдаа замын хөдөлгөөнд оролцох, ажил хөдөлмөр эрхлэх, байр сууц хөлслөх, худалдаж авах, гэр бүлээ тэжээн тэтгэх, тэтгэвэр тэтгэмж авах гэх мэтээр олон төрлийн харилцаанд орж байдаг. Энэ бүх харилцаанд иргэний эрх хөндөгдөх боломжтой боловч иргэн бүр эрхээ хамгаалахдаа харилцан адилгүй байдаг.

Баян хүнийг балаг тойрохгүй ч гэлээ тэр хүн өөрийнхөө эрхийн төлөө тэмцэх боломж нөхцөл нь бүрдсэн байдаг. Мэдээлэл, мэдлэгт ойрхон, орлого сайтай хүн өөрөө биш гэхнээ мэргэжлийн хуульч, өмгөөлөгчөөс зөвлөгөө авч, шаардлагатай бол тэдгээрийн өндөр үнэ хөлсийг нь төлөөд бүх шатны шүүхээр явж эрхээ хамгаалуулсан ч чадна. Харин ядуу, орлогогүй хүн яах вэ? Гэмт хэрэгт холбогдон шалгуулах дээшээ тэнгэр хол, доошоо газар хатуу цаг дор хэн түүнд хуулийн зөвлөгөө өгч, хэн түүнийг хамгаалан шүүх дээр үг хэлэх вэ. Гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртсөн, орлогогүй ядуу эмэгтэй шүүхээр гэр бүлээ цуцлуулах гэвэл өөртөө, үр хүүхэддээ хэрхэн өмч хөрөнгө, тэтгэмжийг шударгаар шийдвэрлүүлэхээр шүүхэд эрхээ хамгаалж, хуулийн мэргэшсэн хүнээс зөвлөгөө авах вэ? Хотын захиргаа ганц байгаа хашаа байшингийн газрыг нь орон сууцжуулах нэрээр хураах бол хаашаа хандаж, зөвлөгөө авч, захиргааны хэргийн шүүхэд хандаж эрхээ хэрхэн хамгаалуулах вэ. Өндөр настны тэтгэвэр тэтгэмжийг буруу зөрүү тогтоож, халамжийн газраас бага хэмжээний тэтгэвэр олгож байвал насаараа жолооч хийсэн хүн нийгмийн даатгал, халамжийн талаар мэргэшсэн хуульчаас зөвлөгөө авах, шүүхэд хандах хэрэг гарвал өмгөөлөгчийн өндөр төлбөрийг хэрхэх билээ? Ядуугийн зовлонтойн дээр дээрх байдлаар эрх нь зөрчигдөхөд хамгаалж чадахгүй, хамгаалах механизмыг төрөөс бүрдүүлж өгөөгүй байвал хүний эрхийг дээдэлсэн, ардчилсан улс орон байх боломжгүй.

Монгол Улсын Үндсэн хуульд эрүүгийн хэрэгт өмгөөлөгчөөр эрхээ хамгаалуулах, шүүхэд төлөөлүүлэх талаар зохицуулалтыг тэртээ 90-ээд онуудад хийж өгсөн нь хүний эрхийг дээдэлсэн чухал алхам болсон. Мэргэжлийн хуульчаар төлөөлүүлэх эрх нь хэн ч хууль шүүхийн өмнө тэгш эрхтэй байх, шүүхээр хэрэг маргаанаа шударгаар шийдвэрлүүлэх хүний эрхтэй нягт холбоотой эрх юм. Өнөөдөр эрүүгийн ямар ч хэрэгт сэжиглэгдэн, шүүгдэн буй Монгол улсын иргэнийг, тэр дундаа төлбөрийн чадваргүй гэж үзвэл төрөөс өмгөөлөгчөөр хангаж байна. Гэмт хэрэгт өртөж байгаа дийлэнх хувийг ядуу, орлогогүй залуучууд эзэлж байгаа манай нөхцөлд эдгээр залуучуудад төрийн энэ үйлчилгээ асар чухал туслалцаа болж байгаа нь гарцаагүй. Төлбөрийн чадваргүй иргэнд хууль зүйн туслалцаа үзүүлэх энэхүү тогтолцоог бий болгох, хөгжүүлэх, улсын хэмжээнд богино хугацаанд нэвтрүүлэхэд олон улсын байгууллага, төр засаг, хуульчид онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн. Энэ тогтолцооны хөрс тавигдсан учир өнөөдөр бие даасан хуулийн зохицуулалтын хэмжээнд асуудал УИХ-аар орж ирж байна. Харин хуулийн нэр, хамрах хүрээнээс эхлээд бодолцох зүйл байна.

Хуулийн төсөлд зөвхөн эрүүгийн хэрэгт холбогдсон яллагдагчид төрөөс хууль зүйн зөвлөгөө, өмгөөлөгчөөр хангахаар байгаа нь их хязгаарлагдмал, хуулийн үйлчлэлийг явцуу болгож байна. Эрүүгийн хэрэгт холбогдоод байдаг ядуу иргэний тоо нь хэд билээ. Үнэндээ дийлэнх нь ажил амьдралаа залгуулах гээд зүтгэж байгаа хэдэн мянган энгийн ард иргэд байна. Энэ хүмүүст нийгмийн, эдийн засгийн эрхээ хэрэгжүүлэхэд нь хууль зүйн мэдээлэл, зөвлөгөө бүр цаашилбал мэргэжлийн хуульчаар төлөөлүүлэх шаардлага байнга гардаг. Өнөөдөр ядуу, орлогогүй иргэн хүн амын гуравны нэгийг эзэлж, ядуурлын хувь хэмжээ урт хугацаанд буурахгүй, эдгээр хүмүүс үндсэн эрхээ эдлэх боломж нийгмийн бүхий л харилцаанд хомсхон байна. Бид хэдийгээр хуулиндаа хүн ийм тийм эрхтэй гэж тогтоох дуртай боловч амьдрал дээр хөрөнгө мөнгөний дутагдал, төрийн хүнд суртал, авилга зэрэг олон хүчин зүйлээс болж тэр бүр эрхийг нь хангаж чаддаггүй, иргэд хохирсоор л байдаг. Тэр бүр монгол хүн хэрэг зарга хийгээд яваад байдаггүй, мэдлэг чадвар, цаг зав, хуулийн байгууллагад итгэх итгэл зэрэг олон шалтгаанаас хууль хяналтын байгууллагад хандаад, өргөдөл гомдол мэдүүлээд байдаггүй. Хэрвээ иргэдийн далд, сүүдэрт буй бүх гомдлыг ил гаргаж ирвэл нилээн бухимдал дунд амьдарч буй ард түмэн болох нь мэдэгдэх байх. Ядуу, орлогогүй хүний амин зуулгатай холбоотой байр сууц, газар, өр зээл, тэтгэвэр тэтгэмж, гэр бүлийн дотоод асуудал, салалт, асран хамгаалал, гэр бүлийн хүчирхийлэл, архидалт, ядуугийн учир ялгаварлан гадуурхагдаж байгаа зэрэг олон асуудал тулгардаг нь нууц биш. Эдгээр асуудал тулгархад хуулийн зөвлөгөө авах, өргөдөл гомдол гаргах, бүр шаардлагатай бол өмгөөлөгч хөлсөлж шүүхдэх зэрэг хэрэгцээ гарна. Тиймээс хуулийн хамрах хүрээг өргөсгөж төрөөс хууль зүйн туслалцааг зөвхөн эрүүгийн гэхгүй иргэний, захиргааны хэрэгт авах боломжтой болгох нь зүйтэй санагдана. Хууль зүйн туслалцаа буюу хуулийн зөвлөгөө, өмгөөллийн үйлчилгээ нь шууд мөнгө тараах халамжийн бодлогоос өөр, ядуу хүнийг эрхийнх нь хувьд чадавхижуулж байгаа, ингэснээрээ нийгэм, эдийн засгийн харилцаанд бусадтайгаа тэгш эрхтэй оролцох нөхцлийг бүрдүүлж байгаа ардчилсан төрийн ухаалаг зохицуулалт юм.

Нөгөөтэйгүүр хууль зүйн туслалцааны тогтолцоог сайтар бэхжүүлэх, төрийн байгууллагаас хараат бусаар үйл ажиллагаа явуулах нөхцөл, баталгааг сайтар хангах, орон нутгийн хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулахад гарч буй онцлог, төрийн бус байгууллага, про боно үйлчилгээ зэргийг харгалзан хууль зүйн туслалцааны асуудлыг цогцоор нь шийдвэрлэж өгөх нь хууль зүйн үйлчилгээний хүртээмжийг нэмэгдүүлэхэд чухал юм. 

ЭЭЖИЙН ТУХАЙ ХАВРЫН ТЭМДЭГЛЭЛ

Хавар ирчихсэн, ай яасан хонгорхон байна вэ. Нойрссон цагаан цас гэнэт дуу шуу орон, ар араасаа хөгжилдөн хөөцөлдөх хүүхдүүд мэт гудамжаар урсан хоржигнож, залуухан наран авхай хаврын ягаан мишээл тодруулан гялбана. Цэнхэрлэг огторгуй гэгээ татуулан алсрах нь үлэмжийн үзэсгэлэнтэй бөгөөд сэтгэлийн билэгдэл мэт аяандаа түүн лүгээ татагдана. Ирж яваа цагийн урь өгөөмөр хийгээд байгалийн энгүүн, өршөөлт тул амьтан бүр аясаар нь бүлээн болох л гэх. Ийм л цаг хугацааны зохист учигт ээжийнхээ тухай мэдрэмж, танин мэдэхүй, нэгдэл уусал, итгэл үнэн бүхнийг бодолдоо цуглуулан тунгааж, үлэмжийн ертөнцийн хур шимийг хүртэж, хаврын хөгөнд нэгэн тансаг эгшиг нэмэхийг хүснэм.

Ээж минь хамгийн түрүүнд миний бяцхан оюун санаанд үлгэр гэж эхлэлийг тавьж өгсөн мэт. Амралтын өдрүүд маш сайхан эхэлдэг байлаа. Тэр үед социалист бүтээн байгуулалт гээд долоо хоногийн ням гаригт л ганц бүтэн амардаг, бямбад гурван цаг хүртэл ажилладаг байв. Ээж минь өглөө босох гэж яаралгүй, ах бид хоёрыг өвөртөө оруулан нэг үлгэрээс нөгөө үлгэрийг залгуулан ярьж өгнө, ээжийг яаж тийм их үлгэр цээжээр мэддэггийг гайхах авч, ах бид хоёр дахиад нэгийг, дахиад нэгийг гээд ээжийгээ хоёр талаас нь шалж амраадаггүйсэн. “Гучин гурван модон хүний үлгэр” дундаас нэгэн ханхүүгийн тухай үлгэр их сэтгэл хөдөлгөж билээ. Тэрээр өөрийнхөө амийг хайрлалгүй ойд тааралдсан нэгэн өлсөж туйлдсан баранд өөрийгөө идүүлж, барыг бамбартай нь аварсан тухай сонсон биширч, тийм их баатарлаг үйлийг өөрөө хийх тухай хүүхдийн гэнэн мөрөөдлөөр жигүүрлэн явсан нас минь сэтгэл дундуур шаргалтана.

Ээж минь хүүхдийг ер нь их эрхлүүлэх дуртай, хүүхдэд үнэн сэтгэлээсээ их хайртай хүн. Биднийг хүүхэд баярлууллаа гэхээр их баясна. Хамаатны айл айлаас хүүхдийнх нь төрөл төрлийн зургуудыг түүвэрлээд, өдөржин тэр зурагнуудаа хайчлан янзалж, хүүхдүүдийн альбом болгочихсон сууж билээ.  Хүүхдийн заяа гомдчихно гэж их айдаг, хүүхдийн анхны тэр ариун, тунгалаг сэтгэлийг нь амьдралын хатуу ширүүн бүхнээс хамгаалж, ямар нэг хир буртаг халдаахыг хүсдэггүй тэр чанд эрмэлзэл нь бидний хүүхэд насыг аз жаргалтай, гэрэлтэй болгосон юм. Хүүхэд насыг минь ийм нандин байлгаж,  хайрлаж чадсан нь ээжийн минь нэг ялалт байжээ.

Би баяртай, гунигтай, хамгийн амин чухал зүйлээ ээждээ л хамгийн түрүүнд дуулган хэлж, түүнийхээ  санаа бодлыг сонсож байж сая санаа амарна. Яг л өөрийн биений нэгэн хэсэг мэт миний амьдралын бүхий л  хэмнэл ээжид минь зэрэгцэн цохилдогийг би мэднэ. Тиймээс ч хамаг цогцсоороо би ээждээ уусан, бас ээж минь надад ууссаныг би мэдэрдэг. Ээж минь хууч хөөрөх дуртай, залуу насны дурсамж, нутгийнхаа хутагт  хувилгаадын тухай ч юмуу, эсвэл өөрт нь их тус болсон, сургамжтай багш, сэхээтнүүдийн тухай яриа дэлгэнэ. Ээжид минь нүүдэлчин, язгуур монгол өвгөдийн минь сүнс шингээстэй санагддаг. Зөөлөн уяхан үснээс нь талын салхи үнэртэж, энхрий харцнаас нь тэртээ хөх уулсын  алсын бараа харагдана. Хүүхэд нас нь чанга бас зөөлөн, зангарагтай хөгшин ээжийнх нь гар дээр хөдөө өнгөрч, бас аавынхаа хуучны ном судар уншин хүнгэнэх дуун дунд хүн болсон гэдэг.

Миний өвөө сүрлэг том биетэй, дээл их сайхан зохидог, омог бардам, ямарч нэгдлийн дарга даамлаас айдаггүй, эргэх хорвоог ухаандаа багтаасан, ноён нуруутай, жинхэнэ монгол эр хүн байж билээ. Хэлмэгдүүлэлтийн цөвүүн цагт өөрийн багш, мундаг эрдэмтэй ламыг ууланд арван есөн жил оргуулж, хоол ундыг нь тасралтгүй зөөж, амийг нь аварсан гэдэг. Балчир биднийг зүлэг, цэцэг навч тасдахыг хатуу хориглодог, ундны усны дэргэд тоглосон бол заавал нэг алганы амт үзүүлж хашраана. Сүүлд аавыг минь хойно академид сурах үед нь Зөвлөлт улсад анх хөл тавьж, Москвагийн улаан талбай дээр монгол дээлтэйгээ толгой дээгүүр алхаж байсан нь одоо гэрэл зураг болон үлдэж, өвөөгийн минь урваж шарвадаггүй, нүүдэлчин эрх чөлөөт, үндэсний бахархалт зан чанарууд нь өнөө үед их л үгүйлэгдэх юм. 

Ээж минь нутгаасаа гарахдаа заавал нэгэн өндөр дөрөлжин дээр машиныг зогсоолгож, нутгийнхаа сүсэглэдэг Хайрхан уулынхаа барааг харж, даатгаж цааш хөдөлнө. Айраг шаагисан, адуу малын зоо тэнийсэн, дэлгэр, баян хангай нутгийн охин гэдгээрээ, дагах ёс, дээдлэх өвгөдийн уламжлалтай гэдгээрээ ээж минь бахархдаг аа. Мал төллөх үеэр нялх хурга, ишгийг өхөөрдөж, цас зуднаар мал амьтныг, малчинтай нь өрөвдөн хайлна. Нутгийнхаа булаг шанд, уул толгодтой холбоотой түүх, домгийг бидэнд хөдөө хамт явахдаа ярьж өгнө. Бага байхад тэр бүх яриаг хүн төдийлөн ойшоож, үнэ цэнийг нь мэдэрдэггүй байж. Харин цаг хугацаа өнгөрөх тусам нутгийн цэнхэр нууранд тогтсон сэвсгэр цагаан үүлтэй тэнгэр нь сувдан эрхи болон оюун санаанд минь бадамлан оршиж, амьсгалах бүрийд ертөнцөд өгөх миний юм бүхний тэтгэх охь ундрага нь болдгийг ойлгоно.

1998 оны намар. Би анх удаа гадаад улс руу олон жилээр ном сурахаар явах боллоо. Миний явах бэлтгэлийг базааж, ээж минь хэдэн өдөр завгүй. Очоод гэрээ санахаараа идээрэй гээд Архангай нутгийн цагаан, чихэртэй ааруул боож, өрөм хайлж өглөө. Яг явах өглөө болоход ээж минь нэг л сонин болчихсон, жаахан сандарч тэвдээд, нүдэнд нь нулимс цийлгэнэн бөмбөрөв... Охиныхоо баруун хацрыг үнсэж, нөгөөг нь ирэхээр нь үнсэнээ гээд хоолойгоо засан, итгэлтэй дуугаар хэлнэ. Онгоцны буудал дээр сүүгээ өргөн удаан зогсон хоцрохдоо намрын өглөөний жихүүн салхинд даарсан л байх даа, ээжий минь.Тэр цагаас хойш эх орон минь ээжийнх шиг нулимстай, ээжийнх шиг баяр баясалтай, амьтай санагддаг болсон.

Би ээжийнхээ залуухан, сайхан инээмсэглэсэн эмэгтэй байсан тэр үеийг нь юу юунаас илүүтэй хайрладаг. Ээж минь аз жаргалтай байсан болохоор тэр байх гэж бодогдоно. Тэрхүү зурвасхан ч гэлээ залуу насны жаргалтай үе нь наран мэт  хэзээд миний сэтгэлд гал халуунаар мандаж байдаг. Аав минь намайг амралтын өдрөөр гадаа авч гаран тэшүүрээр гулгахыг зааж сурган, гараас минь татан дагуулан гүйнэ. Ээж минь улаан хацартай, даарчихсан биднийг гэртээ ороод ирэхэд тогоо дүүрэн банштай цай чаначихсан баяр хөөр угтана.

Ээж минь аавын гадаадын томилолтоос авчирсан, тухайн үеийн хамгийн чамин хийцтэй румын, зүүн германы хувцас өмсдөг, хэн ч харсан сайхан бүсгүй гэгддэг байлаа. Тэгээд хамгийн түрүүнд ажлаасаа таран ирж, хоолоо хийх явцдаа аав бид хэдийн өдрийн тайлангуудыг нэгд нэгэнгүй сонсож, аливаа юманд дэмжиж, өмөөрч бас зоригжуулна. Үр хүүхдээ өсгөх, гэр орноо сайхан авч явах, хоол унд хийх, дээл хувцас оех, олон дүү нарынхаа ажил амьдралын зохицуулах гээд ээж минь дандаа л ямар нэгэн ажилтай, одоо санахад аливаа ажилд маш зүтгүүр зантай, нэг юмыг заавал чанартай, дуустал нь хийж санаа нь амарна.

Өнөөдөр хүүхдүүд нь том болцгоож, тус тусын амьдралыг хөөж, харин настай аав ээж хоёр минь гэрээ сахин бөөвийгөөд хоцорлоо. Энэ урт хугацаанд үр хүүхдийнхээ төлөө, гэр бүлийнхээ төлөө бүхнийг золиослоход бэлэн тийм их тэнхээ, тэмцэл ээжид минь байжээ. Амьдралын зовлон, хатуу сорилтонд бууж өгөлгүй, цэх шулуун зогсож чадсан даа, ээж минь. Унах тоолонд босох ухааныг олж чаддаг, босох тусмаа дээдлэн дэвжихийн зоригийг огшоодог ээж минь миний мөнхийн дуулал. 

Хүний үр нь байх хүн болохын ухаарал өөрөө мөн аж. Аав ээж хоёрын маань залуу зандан, хамгийн сайхан, дуу хууртай, эрч хүчтэй нас нь миний дэргэд өнгөрч, бас тэдний минь өтөлж, өвдөж, хүний гарт орохын өндөр нас нь бас л минийх... Хуурамч, хувьсахын зовлонтой хорвоо гэж энэ л юм байж. Анх ээжийгээ хүндээр өвдөхөд хатуу хорвоод гомдож, ээжийгээ өрөвдөн хачин их өмөөрч билээ. Миний ухамсарт амьдралын бүх л мөч хором, үйл хэрэг “ээжтэй” гэх тодотголтой, ээжийгээ баярлуулахын төлөө байсан мэт санагдана, ээжгүй болох вий гэсэн хар дарсан айдас бүхнийг утга учиргүй болгож байлаа... Хүнд өвчнийг давж, бага багаар амьдралд эргэн ирж, хацар нь ягааран, хөлс нь чийхран, харц нь тавирахын цагт  ээж минь ямар их үнэ цэнэтэйг, зүгээр л хажууд минь харагдаад байх нь хүртэл хичнээн их аз гэдгийг ойлгоно.

Гэхдээ зовлон гэдэг ухаантай хүний хамгийн нандин, агуу чанаруудыг ирлэн гаргадаг, оюун санаа, сэтгэлийн бяр тэнхээнд хүч оруулдаг гайхалтай увидастай аж. Ээж минь миний урьд үзэж байгаагүйгээр их бурханлиг, гайхамшигт болж, амьдралынхаа үлдсэн цаг хугацааг хий хоосон бус харин буянд зориулахаар сэтгэл шулуудаж, зөв үхэхийг зорилго болгосон. “Ээжийнх нь өвчин надад бас үр хүүхдүүдэд минь зовлон гэж юу байдгийг ухааруулсан, ээжид нь буян хийхэд ташуур болж байна даа” гэж ээж хэлнэ. Тэрээр бурханы амгаланг олох итгэл, ухаарал, зориг бат бэх байж, өвчнийг байтугай учраа олохгүй будилан, зүдэрч яваа бүх хүнийг ялан дийлсэн мэт, түүнээс минь  нүргэлсэн их эрч хүч цацрах шиг болдог. Ингэж оюун санааны амьдралыг насны эцэст өөртөө сонгож, ерөөс хүний хувьд амьдралаа шинэ түвшинд гаргасан гэж би боддог.

Залуухан, золбоотой ээжээс минь хэдий жижигхэн, хэврэгхэн бие үлдсэн ч  гэлээ ээж минь өглөө орой бүр хэдэн цагаар мөргөл үйлдэн, Гандан хийд зэрэг хурал номын газраар явж, шашны ном судар үзэж (бүр сургуулийг нь дүүргэсэн), орой нь зул хүжээ бариад маань мэгзэм уншина. Ээж минь Гандангийн сониныг эрхлэн гаргах ажилд орж, буяны ажилд зав чөлөөгүй шамдана. Бүр компьютер, интернет зэрэг орчин цагийн техник технологид суралцаж настай хүн гэхэд итгэмээргүй “миний флаш хаана харагдав” гэчихсэн хурдалж байна. Өөрийнхөө амьдралаа шинэчилж чаддаг, хийе гэснээ хийдэг, бие өтлөвч оюун санаагаа урьдынхаас илүү хурц, гэгээлэг, эрх чөлөөтэй байлгадаг нь биширмээр. 

Ээж минь баярлах нь өхөөрдөм бас амархан. Баавгайтай чихэр, сайхан ном харахаараа эсвэл лам нарт цай унд өгөөд баярлана. Бурханы ном уншаад,  хэмжээлшгүй энэрэнгүй сэтгэлийн тухай сонсоод “сайхан юм, яасан сайхан юм” гээд нулимс унагаж суудаг тийм уяхан. Сайн муу юмыг зөнгөөрөө их мэдэрдэг, ээж нь урьд шөнө тэгж ингэж зүүдлээд, удахгүй ах нь Германаас ирэх байхаа гээд бидэнд хэлнэ. Бидний төлөө залбиран бүх сайхан бодол ерөөлийг шингээн бурхандаа чин сэтгэлээсээ сүслэж, аврал эрэн, үр хүүхдүүдээ “бурхан минь өршөө” гээд даатган зогсох ээжийгээ харахаар энэ ертөнцийн хамгийн төгс бүтээл мэт, үүнээс өөр үнэн байхгүй мэт, өөрөө бурханы мөн чанартай болчихсон байдаг. 

Миний ээж маш энгийн хүн, энгийн нэгэн амьдралтай, гудамжаар алхах мянга мянган эхчүүдийн нэг. Гэхдээ энгийн амьдралд хамгийн гайхамшигт, бишрэм ялалт байдаг аж. Энэ бол өөрийгөө, амьдралыг танин мэдсэн бас түүнийгээ үр хүүхэддээ хуваалцсан энгүүн их, бурханлиг ялалт. Ээжийнхээ сайхныг би таньж мэдэж дуусаагүй байна. Магадгүй хэзээ ч дуусахгүй. Эх хүн үүрд үрийнхээ сэтгэлд оршиж, хамт байдаг болохоор хэзээ нэгэн цагт, олон жилийн дараа надаас миний ээжийн зан чанарууд гарч, би ээжийгээ шинээр олж, ухаарах ч юм билүү. Ээжийн хайр, өршөөл энэрэл нь хязгааргүй учраас амьдралын уртад олон удаа би түүний учир аврагдах л байх.  

Үнэнийг зохиох шаардлагагүй, үнэн үнэнээрээ байж байдаг, хүмүүс түүнийг зөвхөн танин мэддэг гэж үг бий. Ээж шиг минь миний баярыг өөрийн юм шиг хуваалцах, ээж шиг минь миний зовлонг өөрийн юм шиг үүрэх хүн хэнсэн билээ.  Эмэгтэй хүний уярам, зөөлөн дуунд аргадуулан хаварших замбативийн цагаан бороо өрийг минь дэвтээх шиг. Би ээжийнхээ тухай хамгийн халуунаар өгүүлж чадах шиг хүн бүр ээжийнхээ тухай хамгийн дотныг ярьж, хаврын өглөгөөр салхийг уяраах л байх.

Миний сайхан ээж шиг Монголын бүх сайхан ээжүүдийн өлмий бат оршиг ээ. Ээжийгээ хайрлах сайхаан. Ээжийдээ зориулах хаврын тухай тэмдэглэлээ ийнхүү өндөрлөе.

ХУВИЙН vs. НИЙТИЙН

1990-ээд оноос хойш Монголын нийгэмд гарсан томоохон өөрчлөлт бол хувийн ашиг сонирхол зах зээл, нийгмийн хөгжлийн гол хөдөлгүүр болсон явдал. Хүн бүр өөрийн итгэл үнэмшлээр амьдралаа зохиож, хүссэн зүйлээ хийх эрх, эрх чөлөөгөөр хангагдсан нь ардчилсан хувьсгалын гол ач гавьяа яах аргагүй мөн. Нийтийн эрх ашиг хувийн сонирхлоос дээгүүр тавигддаг байсан социалист нийгмээс хувийн ашиг сонирхол давамгайлдаг тогтолцоо руу шилжих явц сүүлийн хорин жил хурдацтай өрнөж, монголчууд хэдхэн жилийн дотор хувийн өмч, зах зээл, ардчилал, хүний эрх гэх үгсийг хамгийн өргөн хэрэглэх болсон. Өнөөдөр хорин жилийн туршид явж ирсэн замналыг басхүү ард иргэдийн амьдралыг харахад хувийн ашиг сонирхолд хөтлөгдсөн улс төр, авилгал, хариуцлагагүй эзэнгүй шударга бус байдал, ядуурал, гадуурхал, олигархуудын ноёрхол тогтож, нийгмийн үнэт зүйлийн үнэлэмж алдагдсаар байна. Монгол улс хүний хөгжлийн индексээр хөгжилтэй орнуудын түвшингээс хэдэн арав дахин доогуур явна. Авилгалын үзүүлэлтээрээ дэлхийд тэргүүлэх тун ойрхон байна. Улс орны хоцрогдол эдийн засгийн чадавхитай ихээхэн холбоотой ч бидний нийгмийн тогтолцоогоо өөрчлөх явц өндөр үнэтэй, урт удаан үргэлжилж байна. Шилжилтийн гэж нэрлэгдэх энэ явц хэдийгээр хувьсгалын дараахь зүй ёсны үзэгдэл ч төрийн сайн засаглал, менежментийн муугаас үр дүн багатай, сунжирсан, замбараагүйтлийг дагуулсан, хувийн ашиг сонирхолд хэт үйлчилсэн, нөхөж баршгүй гарз хохирол ихтэй байна. Түүнчлэн нийгмийн баялгаас олонхи бус цөөнх нь хүртэж, нийгэмд хүчирхийлэл, гэмт хэрэг, бухимдал, архидалт, гэр бүл салалт, ядуурал зэрэг нийтийн үзэгдэл болсон. Нэг үгээр хэлбэл нийгэмд их задрал явагдаж байна. Хамгийн гол нь энэ задралын процессыг хэт даамжируулан, өдөөх тусам монголчууд доройтол, хоцрогдлооосоо салж чадахгүй бөгөөд эргээд нийгмийг эрүүлжүүлэхэд, нуураасан зүйлээ босгоход тэр хэмжээгээр асар их хөрөнгө, цаг хугацаа, хүчин чармайлт шаардлагатай болохоос гадна угаасаа засч залруулж чадах эсэх нь үндэстний оршихуйн асуудал.

Нийгмийн тогтолцоог орвонгоор нь өөрчилж, феодализмаас социализм руу шууд харайсан түүх давтагдаж, 1990 онд социализмаас зах зээлийн эдийн засаг бүхий ардчилсан нийгэм руу шууд алгасан орсон ард түмэн бол бидний монголчууд. Хувьсгалын тохироо бүрдэж, нийгэмд хувьсгал хийх нь түүхэн хэрэгцээ шаардлага байж болох авч хүний нийгэм техник машин биш, түүний эд ангийг цоо шинээр солих бус харин аажмаар дасган хэвшүүлэх аргаар хөгжүүлдөг бололтой. Чухамдаа органик амьд зүйл учраас ийнхүү нийгмийн тогтолцоог шинэчлэн өөрчлөхдөө өмнөх тогтолцоонд байсан, сайтар хэвшүүлж чадсан ололттой дэвшилттэй зүйлийг шинэ нийгэмдээ авч үлдээх зайлшгүй шаардлагатай байж. Үүн дээр л бид алдаа гаргасан юм болов уу. Эдийн засгийг аажмаар чөлөөлөлж, зах зээлийн тогтолцоог нэвтрүүлэх явцдаа хуучин цагт байсан нийгмийн үнэт зүйлийг хамгаалах бодлого, дадлага туршлага, төлөвшсөн үнэлэмжийг алдахгүй байх ёстой байсан. Аюулгүй орчин, байгаль хамгаалал, эрүүл мэнд, боловсрол, ёс суртахуун зэрэг нийгмийн үнэт зүйлийн чиглэлээр хуримтлуулсан туршлага, төрийн болон иргэний соёл ухамсар, үүрэг, хариуцлагын тогтолцоо өмнөх социалист нийгэмд сайтар төлөвшсөн байсан. Үнэхээр ч боловсролын түвшингээрээ монголчууд бусад хөгжиж буй орнуудаас давуу талтай байсаар ирсэн. Эдийн засгийн онолчид, тухайлбал, Нобелийн шагналт Амартья Сэн, боловсрол, эрүүл мэнд нь эдийн засгийн хөгжлийн үндэс гэж үздэг. Ардчилсан нийгэмд боловсролтой иргэд эрх чөлөөгөө эдлэх илүү боломжтой, зөв сонголт хийж чаддаг, төр нь иргэний хэрэгцээг мэддэг, дэд бүтцийг нь бий болгодог тул ядуурал гарах үндэсгүй гэж үздэг энэ эрдэмтэн нийгмийн хөгжил нь эдийн засгийн хөгжлийн урьдах нөхцөл гэдэг. Улс орон болгон өөрийн түүхэн нөхцөл байдлаас хамааран хөгжлийн янз бүрийн загварыг бий болгодог нь тодорхой. Хуучин социалист орнуудын хувьд ч Энэтхэг, Латин Америкийн хөгжиж буй орнуудаас ялгагдах онцлогууд бий. Хэрвээ манай улс социалист нийгэмд тодорхой хэмжээнд бүрэлдэн тогтсон нийгмийн хөгжил, үнэт зүйлийг зах зээл, ардчиллыг төлөвшүүлэхэд суурь болгон шилжилтийг ухаалгаар залж, хэт задгайруулалгүйгээр, нэгэнт төлөвшсөн төрийн хариуцлага, нийтийн ухамсар соёлыг ор үндэсгүй гээлгүй авч үлдэж чадсан бол өдийд бид ийм мухардалд орохгүй байсан болов уу.

Тухайн үед хуучин ЗХУ нурж, манай улс эдийн засгийн хувьд уналтанд орж, хүмүүс өдрийнхөө талх картны бараанд оочерлодог байсан болохоор нийгмийн үнэт зүйлийн тухай бодох сэхээтэй амьтан байгаагүй байх. Эдийн засгийн доройтол, гадна дотны үйл явдлын нөлөө, эзэнгүйдэл, төрийн чадваргүйдэл зэрэг олон асуудлаас нийгэмд шилжилтийн үеийн өвчнүүд улам даамжирч, үнэт зүйлүүд алдагдаж, сэхээтнүүд гадаадад “хар” ажил хийх болсон. Хэсэгтээ л монголчууд шинэ нийгмийн тогтолцоонд дасаж, учраа олох гэж алдаа оноон дунд бүдчин явсан энэ бүх хугацаанд хамгийн хор хөнөөлтэй нь улс орны эрх ашгийг аль нэг намын эсвэл хувийн (хэсэг бүлэг хүний) эрх ашгаас доогуур тавьдаг улс төр цэцэглэсэн явдал гэж бодож байна.

Шилжилтийн үеийн савалгаан дунд төрийн болон нийгмийн жинхэнэ үнэлэмжүүд алдагдаж, зах зээл, хүний эрхийн нэрийдлийн доор төр нь хувийн сонирхлыг хэт өөгшүүлж, явцуу хүрээнд, нэг аж ахуйн нэгж эсвэл бүлэглэлийн сонирхолд үйлчилж, тэгэх тусам иргэдэд нийтийн, улсын гэх ёс суртахуун үгүй болж, ямар ч үнээр хамаагүй өөрийн амин хэрэгцээг дээгүүр тавих хандлагатай болсныг хүлээн зөвшөөрөхөөс аргагүй. Өөрөөр хэлбэл зэрлэг зах зээлийн хуулиар хэн чаддаг нь хувиа хүртэх дүрэм хавтгай үйлчилж, төр нь авлигад идэгдэж, нийтийн эрх ашгийг хөндсөн хууль дүрэм байвал мушгин гуйвуулж хэрэгжүүлэхгүй байх сонирхол нүүрлэжээ. Уул уурхайн олборлолт ч бай, газрын маргаан ч бай, ямар нэг тусгай зөвшөөрөл, тендер зэрэг олон жишээн дээрээс харахад нийтийн эрх ашиг хоёрдугаарт тавигдаж, тэргүүн ээлжинд хэн нэгний хувийн эрх ашигт үйлчлэх гээд байдаг албан болон албан бус тогтолцоо газар авлаа. Хувийн сонирхлыг тахин шүтэх явдал газар авах тусам улс орон өөрөө доройтож, төр нь хүчгүй болж, эцэст нь цөөхөн монголчуудын хувьд энэ нь сүйрлийн аюул болно гэдгийг бид саруул ухаанаар харах цаг болсон мэт. Хэдийгээр бид заримдаа шилжилтийн үе дуусч байна гэж ярих дуртай болов ч үнэн хэрэг дээрээ манай нийгэм зэрлэг басхүү эмзэг хэвээрээ, томоохон эрсдлийг даах чадваргүй, нийгмийн үнэт зүйлийн үнэлэмж төрийн болон иргэний ухамсарт  төлөвшиж амжаагүй (тэр хэмжээгээр монголын оюуны дархлаа сайн тогтоогүй) байгаа тул хурдацтай хөгжлийн талаар ярих эрт төдийгүй цааш нэмж уруудахаас л эмээх нь зүй.

Социалист нийгэмд нийтийн (намын) эрх ашиг бүхнээс дээгүүр тавигдаж, нийтийн өмчөөс эхлээд нэгдэл, хамтрал, нийтийн үзэл суртал гэдэг байсан бол капиталист нийгэмд зуун хувь эсрэгээрээ хувийн өмч, хүний эрх, хувийн сонирхол гэх болж, монголчууд бид сүүлийн зуун жил энэ эрс тэс тогтлын дунд хөлөө олох гэж зүдэрч байна. Ерөөсөө ардчилал, хүний эрхийг жинхэнэ утгаар нь дээдлэн хэрэгжүүлэхэд нийгмийн үнэт зүйл буюу нийтийн болон хувийн эрх, ашиг сонирхол хоорондоо зөрчилдөх тохиолдол байнга гардаг. Үүнд маш болгоомжтой хандахгүй бол нэг бол хэт хувийн эсвэл хэт нийтийн ашиг сонирхлыг өөгшүүлэх гээд байдгаас тогтолцооны гажуудал үүсдэг. Өнөөгийн манай нийгэм хувийн эрх ашгийг хэт өөгшүүлсэний бодитой жишээ болоод байна. Хамгийн ойрхон жишээ татахад тусгай хамгаалалттай байгалийн цогцолбор газарт хувийн компаниуд  дүүрэн орон сууц барьчихсан байх эсвэл аль нэг уул уурхайн компанийн үйл ажиллагаа гол горхийг ширгээж, амьдрах орчныг сүйтгэж байна. Хотын иргэдэд чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх, эрүүл агаарт гарах, үр хүүхдээ тоглуулах орчин хумигдсаар үгүй болж, дэлгүүр, баар, саун зочид буудлууд гишгэх газаргүй ярайна. Нийтийн зам, амьсгалах агаарын асуудал гамшгийн байдалтай байсаар хотынхон хэдэн жилийг үдэж байхад хөдөөд хоёр гуравхан мянган хүн амтай суманд архи борлуулах цэг, архины үйлдвэрүүд хэдэн арваараа, ажилгүйдэл, архидалт, ядуурал, гэр бүлийн хүчирхийллийн дунд монголын амьдрал үргэлжилсээр. Бидний өдөр тутам хэрэглэж байгаа хүнс баталгаагүй, дунд сургуулиудад хэрэглэж байгаа сурах бичиг гэхэд хэдэн янз гэх мэт. Хууль нь баян, эрх мэдэлтэй хүнд үйлчилж, ядуу, танил талгүй хүн хуулиас “гадуур” амьдарч байна.

Ийм байдлаар төрийн шийдвэрийн дийлэнх нь хувийн эрх ашигт нийцэн гарч, харин улс орны, нийтийн эрх ашигт хамаарах нийгмийн үнэт зүйлүүд алдагдаж, иргэдээс эрүүл саруул төрд итгэх итгэл үгүй болж байна. Байгаль орчин, эрүүл мэнд, аюулгүй амьдрах орчин, боловсрол, итгэл үнэмшил, соёл урлаг, үндэсний эрх ашиг зэрэг нийгмийн үнэт зүйлүүд хуулиар хамгаалагдсан байдаг бөгөөд түүнийг бодлого боловсруулах, хэрэгжүүлэх, шүүх болон бусад хяналтын шатанд хамгаалах нь туйлаас чухал юм. Нийтийн эрх ашгийн цаана хүн бүрийн эрх байгааг хууль тогтоох, хэрэгжилтийн болон хяналтын шатанд бодитоор анхаарч байх хэрэгтэй юм. Өнөөдөр бид эрх зүйт төр буюу хуулийг дээдлэхийг эрхэмлэж байгаа ч хууль нь өөрөө цөөнхийн эсвэл  аль нэг бизнесийн бүлэглэлийн эрх ашигт нийцэн гарч, нийтийн эрх хохироход хүрч, тэднээс хуулинд бодитой нөлөөлөх боломж хязгаарлагдмал байна.

Нийтийн болон хувийн ашиг сонирхолын дундах зохистой тэнцвэрийг олох нь ардчиллын жинхэнэ утга агуулгатай нийцнэ. Ардчилсан нийгэмд төрөөс аливаа харилцааг зохицуулахдаа хувь хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалах нь зүй ёсны хэрэг боловч нөгөөтэйгүүр нийтийн эрх ашиг хохирох ёсгүй. Үүнийг төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим болгох нь зүйтэй санагдана. Энэ зарчим хууль тогтоогчдод ч, төрийн захиргааны болон хууль хяналтынханд ч ижилхэн хамаарах учиртай. Тухайлбал, ХБНГУ-д бүр Үндсэн хуульдаа энэ асуудлаар тусгай зохицуулалт хийсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл, хэн нэгэн хувь хүний эрх, эрх чөлөө нийтийн эрх ашигтай зөрчилдөхөд тэнцвэртэй харьцааг олох тусгай “жор” байдаг. Энэхүү жор буюу шалгуурын гол үзэл санаа нь төрийн аливаа бодлого шийдвэр зорилгодоо бүрэн дүүрэн нийцсэн буюу гарцаагүй шаардлагатай, арга хэлбэр нь тохирсон, хамгийн гол нь тэнцвэртэй байх ёстой аж. Ингэж байж нийгэмд зохистой харьцаа бий болж, төлөвшинэ гэж үздэг. Жишээ нь, аль нэг асуудалд нийтийн болон хувийн эрх ашгийг харьцуулан жинлэж үзэх ба үнэхээр нийтийн эрх ашгийг хамгаалах нь тухайн тохиолдолд илүү чухал, гарцаагүй шаардлагатай мөн хамгийн тохиромжтой шийдэл бол төр шийдвэрээ айхгүй гаргах эрхтэй, төрийн байгууллагын энэ эрхийг хуулиар хамгаалсан байдаг. Шүүх энэ гаргалгааг зөв зүйтэй, зохистой харьцааг олсон гэж үзвэл нийтийн эрх ашгийг хамгаалсан төрийн шийдвэрийг хэвээр үлдээх юм. Өөрөөр хэлбэл, энэ бол төрийн бүх шатны хэмжээнд зохистой харьцааны тухай зарчим бүрэн дүүрэн хэрэгжиж буй хэрэг бөгөөд парламентын гишүүн нь ч бай, захиргааны албан тушаалтан ч бай, шүүх цагдаа ч бай энэ зарчмаар явж чадаж байгаа нь нэг талаас ардчилал, хүний эрхийг маш нарийн шалгуураар тууштай хамгаалж, нөгөө талаас төрийн бодлого зохистой, хүний эрхээ ч хамгаалдаг бас нийтийн эрх ашгийг ч дээдэлдэг цогц механизм  юм. Тус улс бүр Үндсэн хуулийнхаа хэмжээнд асуудлыг зохицуулж өгснөөр төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчмыг нийтэд нь мөрдүүлэх хаалгыг нээсэн бөгөөд сүүлдээ энэ нь ёс заншлын хэм хэмжээ болтлоо нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдсөн байх юм.

Монголчууд бид өөрсдөө уг нь төрийн үйл хэрэг явуулах гайхамшигт уламжлалтай ард түмэн. Тухайлбал, хууль цаазаар хүний бие хэлийг, харин шашнаар сэтгэлийг захирах хос ёсны сургаалийг хэрэглэж байжээ. Үүний цаана төр иргэн оюуны болоод ёс суртахууны үнэлэмжтэй байх, нийгмийн үнэт зүйлийг дээдлэх том соёл байсан. Ёс заншлын хэм хэмжээ болох Монголын хос ёсны сургааль болон эрх зүйт төрийн зохистой харьцааны тухай Германы зарчим нь арга хэлбэрийн хувьд өөр өөр ч нийгмийн үнэт зүйлийг хамгаалах, дээдлэх утга санаа нэгтэй гэж үзэж болох юм. Нийгмийн үнэт зүйлгүйгээр, түүнийг хамгаалах төр, дээдлэх иргэнгүйгээр улс орон доройтож, ард түмэн зовдог.

Саяхан манайд Эдийн засгийн чуулган болоход ногоон эдийн засгийн тухай  асуудлыг онцгойлон хөндсөн. Ногоон эдийн засгийн цаана нийтийн эрх ашиг буй. Төрөөс байгальд ээлтэй бизнесийг дэмжиж, харин ашигтай боловч байгальд хор хөнөөлтэй бизнесийг хязгаарлахад үндсэн хуулийн хэмжээний эрх төрд байх хэрэгтэй болно. Эдийн засаг институцигүйгээр, эрх зүйн тогтолцоогүйгээр хөгжихгүй гэж энэ жилийн Нобелийн шагналт эдийн засагчид бичиж, мөн манайд айлчилсан ноён Ф. Де Сото ч чуулган дээр хэлж байсан санагдана. Өнөөдөр хэн дуртай нь юу дуртай хийхийг ардчилал гэж ойлгож, төр нь хүчгүйдэж, цөөнх нь завшиж, ядуурал буурахгүй байгааг бид өөрсдийн нүдээр харж байна. Энэ замбараагүйтлийн цаана  Монгол улс хохирч, хоцрогдож байна. Төр нь хуультай, зарчимтай, үнэлэмжтэй, түүнийгээ хэрэгжүүлдэг баймааж хүчтэй байна. Иргэд итгэх, дээдлэх, тэмүүлэх үнэт зүйлтэй байж амьдрал нь өөдрөг, эвтэй, аз жаргалтай байна.  Эндээс л төрийн соёл, төрийн алсын хараа, ардчилсан Монгол төрийн уламжлал эхэлнэ гэж бодож байна. 

ТАРХИНЫ ФИТНЕСС

Америкийн нэртэй эрдэм­тэн, тархи судлаач Ричард Дэвидсон нэгэн сонирхолтой судалгаа хийсэн нь 2004 онд тус улсын Шинжлэх ухааны академийн сэтгүүлд хэвлэг­дэн гарчээ. Тэрээр лабора­торийн туршилтдаа энгийн хүмүүс болон байнгын бя­салгал хийдэг буддын лам нар тэр дундаа маш залуугаараа бясалгалын мастераар шал­гарсан Мингүр ринбүүчийг Далай багшийн санал болгос­ноор оролцуулсан аж. Тархи­ны нарийн мэдрэмжтэй тоног төхөөрөмжийг ашиглан суд­лахдаа бүх оролцогчдыг хайр энэрэл, нигүүлслийн тухай бодохыг даалгав. Ердийн шинжилгээнд нийт арван зур­гаан мэдрэгч электродыг хүний толгойд зүүж хэрэг­лэдэг бол Мингүр ринбүүчийн толгойд маш нарийн шин­жилгээ хийх үүднээс нэг зуун хорин найман мэдрэгчийг зүүжээ. Ингээд үр дүнг харахад бүх оролцогчдын тархины гамма долгион буюу хүний сэтгэл ханамж, хайр энэрэ­лийн (эхийн хайр шиг) мэд­рэмжийн үзүүлэлт тодорхой хэмжээгээр өссөн бол лам нарынх энгийн хүмүү­сийн­хээс хэд дахин илүү, харин Мингүр ринбүүчийнх тоног төхөөрөмж зөв зааж байна уу гэж эрдэмтдийг гайхш­руул­тал маш өндөр үзүүлэлт гар­чээ. Тархины үйл ажилла­гааны ийм өндөр эерэг үзүү­лэлтийг өмнө нь хэн ч үзүүлж байгаагүй нь тархи судлалд яах аргагүй онцгой үйл явдал болов. Хамгийн сонирхолтой нь хайр нигүүлслийн тухай бодохоо болингуут энгийн хүмүүсийн гамма долгион шууд буурсан бол лам на­рынх өндөр түвшингээ удаан хугацаанд хэвээр хадгалсаар байлаа. Судлаач Дэвидсон үүнийг дүгнэхдээ байнгын бясалгал хийж, нигүүлсэнгүй сэтгэлийг үүсгэн бодох нь хүний тар­хийг өөрчилж, тархины зүүн буюу аз жаргал, амгалан тай­ван мэдрэмжийг төрүүлдэг хэс­гийг хөгжүүлдэг гэж үзжээ. Нэгэнт хөгжсөн тархи нь гад­ны нөхцөл байдлаас үл ха­мааран нигүүлсэнгүй, ам­га­лан мэдрэмжээ удаан хад­галж чаддаг нь шинжлэх ухаан, анагаах ухаанд томоо­хон нээлт болж ТАЙМ сэтгүүл Дэвидсон эрдэмтнийг АНУ-ын 2006 оны онцлох хүнээр шал­гаруулж байжээ. Хүний тархи нь хүүхэд ахуй цагт маш хурдацтай хөгжиж, харин насанд хүрэ­хэд хөгжил нь бараг зогсдог гэж үзэж байсан үе өнгөрч хүний тархи сэтгэн бодох, сурах, болон зан үйлдлээс хамааран өөрчлөгдөх, улам хөгжих бо­ломжтойг нээсэн нь анагаах ухаан, сэтгэц судла­лын чухал ач холбогдолтой судалгаа болов. Тархи судла­лын энэ чиглэлийг невроп­ластик (тар­хины уян чанар) гэж нэрлэх бөгөөд хүний тархинд тогтсон, дадаж занш­сан мэдрэлийн эсийн до­хиоллыг (тухайлбал, дургүй хүнээ хараад уурлах, нохой хараад айх гэх мэт) өөрчлөн, өөр төрлийн дохио үүсгэх чадва­рыг хэлдэг. Оросын Нобе­лийн шагналт зохиолч Б.Пас­тернакийн "Живаго эмч" зо­хиолд гол баатар нь "би ер­төнцийг үзэх, танин мэдэх хүний уян, уран чадварт (плас­тическое восприятие) илүү дуртай" гэж хэлж байсан нь санаанд орж байна. Хүн хэдий чинээ зөв бодол, зөв сэтгэлийг үүсгэж байнгын тархины дасгал хийнэ төдий чинээ уур, айдас зэрэг муу сэтгэлээс ангижирч, тэр хү­ний сэтгэл ханамж, аз жар­галын үзүүлэлт гадны нөхцөл байдлаас үл хамааран маш өндөр түвшинд байж болдог аж. Үүнийг буддын лам нар орчин үеийн шинжлэх ухааны тусламжтайгаар нотолж чад­лаа. Хүмүүс уур уцаар, айдас түгшүүр, муу санаа зэргийг хүнд байнга байдаг, өөрөөр байх аргагүй мэт үздэг. Гэтэл үнэн хэрэгтээ энэ бүхнээс бүрэн ангижирч амгалан жар­галтай амьдарч болно гэж Далай багш сургасан байдаг. Өөр өөр мэргэжил, бусад шашны хүмүүсээс илүү буд­дын лам нар Америкийн тархи судлалын эрдэмтдийн ан­хаар­лыг татаж энэхүү тур­шил­тад оролцсон нь чухам­даа буддын номлолын цаана агуу том философи, оюуны хөгжлийн маш өндөр түвшинд хүрэх арга зам байгаатай шууд холбоотой юм. Үүнийг өнөөдөр барууны эрдэмтэд онцгойлон судалж, лам нар­тай хамтран ажиллахыг хүсч бай­на. Орчин үеийн шинжлэх ухаан олон талаараа буддын ухаан дахь суурь ойлгол­туудтай дүйж, харилцан нот­логдож байгаа талаар Мингүр ринбүүчи өөрийн саяхан гар­гасан номондоо бичжээ. Тэ­рээр тархи судлалын дэлхийн томоохон эрдэмтэдтэй уул­заж, бясалгал хүний тархинд хэрхэн нөлөөлж байгаа та­лаар шинжлэх ухааны үндэс­тэй тайлбарыг хийсэн тө­дийгүй хоосон чанар ба кван­тын физик, биологи ба хүний тархины үйл ажиллагаа зэрэг олон чиглэлээр судалж но­мондоо тусгасан нь барууны орнуудад ихээхэн анхаарал татаж байна. Энэ талаар доор дэлгэрэнгүй өгүүлэх болно. Чухамдаа яагаад буддын лам нарын тархины үйл ажил­лагаа ийм өндөр түвшинд хүрч, тэдний сэтгэл ханам­жийн гамма долгион ийм удаан хугацаанд хадгалагдаж, тэр нь эргээд ямар үр нө­лөөнд хүргэ­дэг талаар мэдэх нь буддын гүн ухааныг шүтэж ирсэн мон­голчууд бидний хувьд маш чу­хал асуудал юм. Ерөөс хүний амьдралын утга учир зүгээр нэг үр удмаа үлдээх, идэх, унтахдаа бус маш том агуулга зорилготой бөгөөд үүгээрээ адгуус амьт­наас ялгаатай. Энэ ялгааг олон янзаар тайл­барлаж бо­лох ч үндсэн гурван ялгаа нь: нэгдүүгээрт, хүн мэдлэг дам­жуулах чадвартай, хоёр­дугаарт, хүн соёлыг бий бол­годог, гуравдугаарт, хүн хэзээ нэгэн цагт үхнэ гэдгээ мэддэгт оршиж байна. Ийнхүү үхнэ гэдгээ мэддэг учраас хүн амьдралын утга учрын тухай, амжуулж хийх зүйлийнхээ тухай эргэцүүлж өөрийн гэсэн философитой болдог. Мон­гол­чуудын хувьд буддын ухаан нь амьдралын гол философи болсон хэдэн зуун жилийн түүхтэй бөгөөд бид суу билигт хутагт хувилгаад­тай, гайхам­шигт эрдэм чадал­тай лам нартай байсан. Ха­рамсалтай нь өнөөгийн мон­голчууд оюун­лаг амьдралыг эрхэмлэж сэтгэлгээг хөг­жүүлэх нийтлэг эрмэлзэл багатай байна. Бид бүхэлдээ хэрэглээ, мөнгө, худал хуурмаг, бухим­далд дийлдэн, явцуу, хязгаар­лагдмал, эрх чөлөөгүй байх шиг санагддаг. Иймээс ч ихэнх хүмүүс буддын ухаанд шашин, сүсэг бишрэл талаас нь илүү хандаж, цаад филосо­фи, гүн гүнзгий утга агуулгыг нь орхигдуулж, жинхэнэ үр шимийг хүртэж чаддаггүй. Хүн гэж юу юм, би гэж хэн юм, бид яаж үргэлжид жаргалтай байх вэ, яагаад хүн уурладаг, яагаад зовдог, орчлон ертөн­цийн мөн чанар юу болох гээд маш олон асуултад хариулах завдалгүй, урсгалаараа амь­дардаг. Зөвхөн харагдаж бай­гаа зүйл төдийг үнэн хэмээж, бодит байдлыг маш явцуу хүрээнд ойлгодгоос хүчир­хийлэл, мунхаглал, омог дээ­рэнгүй, гадуурхал, айдас, шунал зэрэг нь бидний дотор оршиж, хүмүүсийн сэтгэл, үзэл бодол, ёс суртахуун асар бохирджээ. Дээр өгүүлсэнч­лэн, үнэндээ хүн амьтнаас ялгарч чадаж байна уу гэж асуумаар санагдах үе олон. Сэтгэлээ танин мэдэхvй Буддын сургаал нь сэтгэ­лээ нээн, танин мэдэхийг онцгойлон авч үздэг. Өөрөөр хэлбэл хүн өөрийн сэтгэлийн мөн чанарыг, түүний гайхам­шигт хүч чадлыг бүрэн дүүрэн таньж мэдэх нь буддын сур­гаалын цөм бөгөөд ийнхүү өөрийн сэтгэлийг бүрэн тань­сан хүнийг гэгээрсэн гэж болох юм. Хэн бүхэн өөрий­гөө ажиглан хэсэгхэн хуга­цаанд аниргүйд ганцаараа суухад хүний толгойд бодол санаа, сэтгэл хөдлөл буюу эмоци байнга эргэлдэж, нэг нь нөгөөгөөр солигдож, ху­вирч байдгийг мэдэж болно. Аль нэг бодол санааг онцгой­лон анхаарч түүний тухай их бодох тусам тухайн асуудал улам томрох эсвэл бодлууд хоорондоо ямар нэг логик холбоосгүйгээр хүний тар­хинд орж гаран байхыг ажиг­лах тусам хүний бодол санаа, сэтгэл хөдлөл нь мөн чанар­таа хувирамтгай, бодит бус гэсэн дүгнэлтэнд хүрч болно. Харин эдгээр хувирамтгай бодол, сэтгэл хөдлөлийн цаа­на маш хязгааргүй, амгалан оршихуй байдаг нь сэтгэл юм. Сэтгэлийг мэдрэхийн тулд өөрийн амьсгал авах, гаргах дээрээ анхааран төвлөрч, юу ч бодохгүйгээр хэсэг хугацаа болох хэрэгтэй. Хэдий чинээ дасгал хийж, сэтгэлийн гүн рүү нэвтэрч чадна төдий чи­нээ хэмжээлшгүй амгалан, аз жаргалыг мэдэрч, хязгааргүйг ухаарч болдог. Үндсэндээ сэтгэл гэдэг нь ийм тийм биет эрхтэн, ийм дүр төрхтэй, энд байрладаг гэхээсээ илүү функци, чад­вар, чанар гэж томъёологдох боломжтой гэж Мингүр Рин­бүүчи үзсэн нь сонирхол татаж байна. Яг л чих гэхээр сонсох, нүд гэхээр харах гэдэгтэй шууд адилтгах бо­ломжгүйтэй ижил гэсэн үг. Хүний сэтгэлийг далайтай зүйрлэвэл зохимжтой. Нар­тай цэлмэг өдөр далайн ус цэнхэртээд амгалан байдаг бол үүлэрхэг бүүдгэр өдөр далай саарал зэвхий харагд­даг. Угтаа бол далайн ус нь нэг л янзаараа байгаа шүү дээ. Үүний адилаар сэтгэл нь гаднаа "өнгөө" хувиргаж, хүний бодол санаа, сэтгэл хөдлөл нь нөхцөл байдлаас шалтгаалан янз бүрээр байнга өөрчлөгддөг ч сэтгэл нэг л чанартай, тунгалаг юм. Өөр бас нэг жишээ татъя. Музей дотор хүүхдээ дагуулан яваа эцэг эх хүүхдэдээ музейн үзмэрийн чухал, ач холбог­дойг нь гайхан шагшин ярьдаг ч хүүхэд үүнд нь төдийлөн сонирхдоггүй, тэр эцэг эхийн­хээ яриаг тайван сонсч үзмэ­рийг эцэг эх шигээ шүтэн биширдэггүй. Хүүхдийн энэ хиртээгүй амгалан байдлыг сэтгэлтэй зүйрлэж болох юм. Сэтгэлийг ийнхүү нээж мэд­рэх нь үгээр илэрхийлэг­дэшгүй бөгөөд хязгааргүй. Нэгэнт энэ амгалан, жаргал­тай мэдрэмжийг мэдэрч сэт­гэлийн мөн чанарыг таньсан тохиолдолд ямар ч хувирамт­гай орчинд байсан энэ чана­раа алдахгүй байж чаддаг аж. Хүн гэдэг зөвхөн өөрий­гөө, өөрийнхөө оршин тогт­нолын төлөөх аминчхан бо­дол, айдаст хязгаарлагдсан амьтан биш юм. Түүнийг сэтгэлийн мөн чанараар нь харах юм бол тэрээр өөрий­гөө хайрлаад зогсохгүй, бус­дын хайрлах хязгааргүй их хүчтэй бөгөөд энэ нь хүн бүрт байдаг аж. Гагцхүү бид үүний­гээ хардаггүй, ухаардаггүй. Хүн тогтсон, дадаж заншсан сэтгэлгээнээсээ салдаггүй, юмыг цааш нь нарийн ухаж боддоггүй, би ба бусад, хүсэх эс хүсэх, эзэмших эс эзэм­ших, халууцах ба даарах зэрэг юмыг сөргөлдүүлэн, хайрцаглан боддог учраас сэтгэлгээ хязгаарлагдмал болдог аж. Гэтэл үнэн хэрэг­тээ эдгээр нь ихэнхдээ хүний дадал заншил байдаг бөгөөд үүнийг өөрчилж болно гэдгийг сэтгэл зүйчид хэдийнээ ба­талж, амьдрал дээр хэрэг­жүүлдэг. Тухайлбал, архичин, хүчирхийлэгч, хоригдол, дар­га, бизнесмен гээд ямар ч хүнийг өөрийн тогтсон дадал зуршлаас нь салгахын тулд юмыг өөр өнцгөөс, илүү өргөн хүрээнд ойлгох чадварыг бий болгож, урлаг, спорт зэргээр хичээллүүлэх зэрэг нь сэтгэл зүйн шалгарсан аргууд мөн. Сэтгэлийн өнгөн талд бай­гаа энэ хир буртаг, дадал зуршил нь хүнийг өөрийн сэтгэлээ нээж танин мэдэх, тунгалаг чанарыг мэдрэхэд маш том саад болдог. Энэ хир буртгийг угааж, өөрийгөө гадаад шалтгаан нөхцөлөөс чөлөөлж, хязгааргүй эрх чө­лөөг мэдрэх нь угтаа цаад жам ёсны сэтгэлээ танин мэдсэн гэсэн үг. Үүнийг лам нар, уран бүтээлч хүмүүс илүү ойлгох биз ээ. Мөн ча­нар­таа сэтгэл нь аливаа сайн муу бодол санаа, баяртай эсвэл гунигтай сэтгэл хөд­лөлөөс ангид амгалан оршдог. Ямар ч хүн амгалан тайван амьдрахыг эрхэмлэж, түүн рүү үргэлж тэмүүлж байдаг нь угтаа хүн өөрийн сэтгэлийн мөн чанар луугаа ойртох гэж, түүн лүгээ төгөлдөр болох гэсний шинж юм. Бурхан багш энэ талаар нэгэн сургаал айлдсан бай­даг. Нэгэн ядуу хүн өөрийн гэрийн хажууд эрдэнэс баял­гаар дүүрэн том авдар байгааг мэдэхгүй олон жилийг өнгө­рөө­жээ. Нэг өдөр түүнд энэ талаар найз нь хэлж, тэрээр эрдэнэсийг олж, тансаг орд харш, хувцас хунартай болж жигтэйхэн баяжиж гэнээ. Тэ­гэ­­хээр хажуудаа эрдэнэсийн авдартай ядуу хүн, тэр баял­гаа мэдээд амьдрал ахуйдаа ашиглаж байгаа хүн хоёрын аль нь баян бэ. Аль ч нөхцөлд энэ ядуу хүн баян байж, ганц ялгаа нь ядуу хүн өөрийнхөө боломж нөөцийг мэдээгүй олон жилийг өнгөрөөсөн аж. Харин тэр эрдэнэсийн сантай авдрын талаар мэдсэнээс хойш түүний амьдрал өөрч­лөг­дөж, тэрээр ядуурал гач­лангаас ангижирсан. Бидний амьдралд үүнтэй яг л ижилхэн зүйл тохиолддог. Бид энэ ядуу хүний адилаар өөрсдийнхөө тухай бараг юу ч мэддэггүй, өөрсдөд байгаа тэр "эрдэнэ­сийг" нээдэггүй, сохроор амьдарсаар өнгөрдөг нь ха­рамсалтай. Гэтэл тэр эрдэнэ буюу сэтгэлээ нээж чадвал бидний амьдрал маш өөрөөр эргэж амьдралын чанар өөрч­лөгдөх сөн. Тархины парадокс буюу сэтгэлээг чєлєєлєхvй Хүн аливаа зүйлийг танин мэдэхдээ хүн хэд хэдэн шат дамжлагыг давдаг. Тухайл­бал, хүнд алим үзүүлэхэд юуны өмнө тэр хүнд харах, сонсох, эсвэл амтлах зэрэг мэдрэхүйгээр дамжаад анх­ны дохио тархинд очдог. Бөөрөнхий хэлбэртэй, улаан өнгийн гэх зэргээр. Дараа нь энэ дохио тархины лимбийн хэсгээр орохдоо тухайн алим нь танд сайн уу, аюултай юу, эсвэл хамаагүй гэх зэргээр бо­ловсруулалт хийгддэг. Өөрөөр хэлбэл тархины лим­бийн хэсэг нь хүний баяр хөөр, гуниг өвдөлтийн мэдрэмж, эмоцийг хариуцаж байдаг хэсэг юм. Лимбийн хэсэгт дохио боловсруулж байх яв­цад тэрхүү дохиог тархины дээд хэсэг буюу дүн шинжил­гээ хийдэг неокортексийн хэсэгт шилжүүлж, тэр нь энэхүү улаан бөөрөнхий эд нь юу болохыг тогтоодог. Ингэх­дээ түүнийг тархинд хадга­лагдаж байгаа бусад мэдээл­лэлтэй харьцуулж, хайрцаг­лаж, дүн шинжилгээ хийснээр АЛИМ болохыг нь тодорхойл­дог аж. Учир нь хүний тархинд алим гэдэг энэ загвар хэдийн хадгалагдчихсан, алимтай холбоотой урьдны олон таа­ламжтай мэдээлэл байж бай­даг. Үүний үндсэн дээр хүн энэ алимыг яах, ямар үйлдэл хийхээ тодорхойлдог. Харин хэрвээ хүн урьд өмнө хэзээ ч алим гээчийг харж, амталж үзээгүй, энэ талаар хэн ч юу ч хэлээгүй, тархинд нь ямар нэгэн холбогдох мэдээлэл байхгүй болбол хүн алимыг хараад тэс өөрөөр хүлээн авах болно. Буддын ухааны үүднээс үүнийг дүгнэж үзвэл хүн угтаа алимыг бодит байгаа байд­лаар нь хүлээн авч байгаа хэрэг бус харин өөрт нь тар­хинд нь тогтож заншсан алим­ны дүр төрхийг холбогдох мэдээллийн хамтаар хүлээн авч байна. Цаашилбал, хэрвээ энэ уламжилсан, олон жилээр тогтож хэвшсэн тархин дахь загваруудыг өөрчлөх юм бол, үүний төлөө тархийг сургаж, дасгал хийвээс, хүний тар­хинд оршсон айдас, өөртөө итгэлгүй байдал, өвчин зэрэг олон тааламжгүй "хиймэл загваруудаас" ангижирч бо­лох ба энх амгалан, аз жарга­лыг удаан хугацаанд хадга­лах боломжтой гэж буддын лам нар үздэг юм байна. Сүүлийн үед хийгдсэн клиник судалгаанаас харахад бясал­гал нь хүний тархины хайр­цаглах, аль нэг загварт оруу­лах тэр чадварыг задалж өгдөг болох нь тогтоогдсон бөгөөд аливаа зүйлийг бодит байгаа байдлаар нь хүлээн авах, тархинд хиймлээр бий болгосон ялгавруудыг арил­гахад гайхамшигтай үр нөлөө­тэй аж. Ингэснээр бясалгал хийдэг хүн нь сэтгэлгээний хувьд маш чөлөөтэй болж, танин мэдэж байгаа зүйлийн бодит чанарын талаар өөрөө тодорхойлох чадвартай бол­дог аж. Биднийг хүрээлэн буй эд зүйлс, хүмүүс, цаг хугацаа, бид өөрсдөө ч яг чухамдаа хэн, эсвэл юу юм бэ гэдэгт хариулах нь туйлаас төвөг­тэй болохыг жаахан ухаж бодоход л харагддаг. Тухайл­бал, өн­гөрсөн, одоо, ирээдүй гэж ялгадаг цаг хугацааг аваад үзье. Өнгөрсөн цагийн талаар хүнд гагцхүү дурсамж үлдэх бөгөөд тэр нь тархин дахь төсөөлөлөөс өөр юу ч бус байдаг. Ирээдүй гэхлээр мөн л мөрөөдөл, төсөөлөл. Тэгэ­хээр яг бодитоор бидэнд ганц­хан одоо цаг л үлдэж байна уу гэмээр. Одоо цагийг тодор­хойлох гэхээр жилийг арван хоёр сар, сарыг өдөр, өдрийг цаг, цагийг минут, секунд, мөч, хором гээд яг одоо энэ мөч гэхэд аль хэ­дийн өнгөрсөн цаг байдаг. Бурхан багш Буд­да цаг хуга­цааны жил, сар, өдөр зэрэг тодорхой нэгжид хуваагдах зарчмыг харь­цангуй чанар­тай гэж үзээд, туйлын чана­раар авч үзвэл нэг өдөр ч зуун жил шиг, эсвэл зуун жил нэг хором шиг байх нөхцөл бий гэж үзжээ. Нүд ирмэхийн зуур амьдрал өн­гөр­­лөө, зүүд шиг юм гэж хөгш­чүүлийг ярихыг сонсч байлаа. Цаг хугацаа, орон зай, эд юмс, үзэгдэл, хүний өөрий­гөө "би".гэх нь хүртэл бүгд харьцангуй, бие биенээсээ харилцан хамаарал бүхий, өөрөө дангаараа оршин тогт­нох боломжгүй, хувирамтгай, яг оноогоод тэр гэх боломжгүй болохыг буддын ухаанд хэ­дийн нээжээ. Ийнхүү юмс үзэгдлийн цаад мөн чанарыг бодитоор харах нь сэтгэлгээг чөлөөлөх, гэгээрэхийн үндэс юм. Харамсалтай нь хүн юмс үзэгдлийг бодитоор нь харах, ухаарахыг бус өөрийн төө­рөгдөл мунхагт хөтлөгдөн, үүнээсээ хамаг зовлонгийн эхлэлийг тавьдаг болохыг буддын номонд заасан байна. Хүн угтаа хиймэл, харьцангуй юмнаас болж уурлах, айх, дээрэнгүй байх, өөрийгөө хэт магтах зэргээр байнгын төө­рөгдөж, тархин дахь загва­рууд, төсөөллийг туйлын үнэн мэтээр бодож, шунаж, юмыг мөнх юм шиг бодож явдагаас өөртөө болон өрөөлд зовлон авчирдаг. Орчин үеийн тархины суд­лал ийнхүү буддын номын утга агуулгад дүйцэж, олон талаар баталгаажиж байгаа нь гайхамшигтай юм. Бурхны ном нь зовлон хийгээд түүний шатгаан, зовлонгоос ангиж­рах, гэгээрэлд хүрэх зам мөрийг заадагаараа цогц ухаан бөгөөд юуны өмнө ертөнцийн мөн чанарыг зөв, бодитоор нь танин мэдэх, сэтгэл сэтгэлгээг зөв удирдах, өөрийн энэ болоод дараах амьдралаа улам хөгжих, бур­ханлиг чанар луу ойртох утга учиртайг сургасан байдаг. Өөр бусад бүх хүнээс илүү­тэй­гээр лам нар өндөр хэм­жээний гамма долгион (аз жаргалын, сэтгэл ханамжийн тархины үзүүлэлт) ялгаруул­даг, тэр нь удаан хадгалагддаг болохыг Америкийн тархи судлаачид туршилтаар но­толсон нь үүний тод жишээ юм. Хоосон чанар ба квантын физик Дээр дурдсан юмс үзэгд­лийн мөн чанарыг танин мэ­дэх, ухаарах тухайд буддын ухааны тулгуур ойлголт болох хоосон чанарын талаар өгүү­лэх зайлшгүй шаардлагатай гэж үзэж байна. Өмнө цаг хугацааны харьцангуй байд­лын тухай өгүүлэхдээ хоосон чанарыг хэдийн ярьж эхэлс­нийг уншигч та ойлгосон байх. Бидний эргэн тойронд байгаа машин, байшин, ширээ сан­дал, уул хад, ус, од гаригс гээд бүх л биет, бодитоор хараг­даж байгаа зүйл устаж алга болж, шинээр үүсч, эсвэл өөр зүйлд хувиран өөрчлөгдөж байдаг. Та өөрөө ч хүүхэд байхаасаа өөрч­лөгдөж, үс тань бууралтах, арьс тань үрчлээтэж, дуу хоолой бүдүү­рэхийг анзаар­даг биз. Хүний толгойд янз бүрийн бодол санаа эргэл­дэж, баярлах гу­них зэргээр сэтгэл хөдлөл ч нөхцөл байдлаас хамааран ээлжлэн солигддог. Нобелийн шагналтан, суут физикч А.Эйнш­тэйн харьцангуйн онолоо нээснээс хойш цаг хугацаа, орон зай хүртэл хувьсан өөрчлөгдөж байдгийг шинжлэх ухаан нэгэнт нотолсон. Аливаа юмс үзэгдлийн шалтгаан нөхцөлөөс үүдсэн энэхүү байнгын хувьсан өөрчлөгддөг чанарыг буддын ухаанд харьцангуй буюу бо­дит бус чанар гэж нэрлэдэг. Харин нөхцөл байдлаас үл хамааран хэзээд үл хуви­рах, бодит, мөнх, хязгааргүй чана­рыг туйлын буюу аб­солют чанар гэх бөгөөд дээр өгүүлсэн харьцангуй бүхэн (ширээ сандал, эмоци, хүний бие, од гариг гэх мэт) туйлын чанараас үүсч, эргээд түүнд шингэн алга болж, өөрөөр хэлбэл эдгээр нь туйлын чанарын ердөө өчүүхэн хяз­гаарлагдмал, хэлбэр дүрс төдий илэрхийлэл нь юм. Энэхүү юмс үзэгдлийн цаад эх буюу төгс, бодит, туйлын чанарыг буддын ухаанд хоосон чанар гэх бөгөөд боди­тоор оршиж, бидний нүдэнд үзэгдэж байгаа биет юмс үзэгдэл нь угтаа энэхүү хяз­гааргүйгээс үүссэн, хуви­рамт­гай, шалтгаан нөхцөлөөс хамаарсан буюу дан ганцаа­раа оршин тогтнох аргагүй тул мөн чанартаа хоосон юм. Бүхэн хоосон чанараас үүсч хоосон чанар лугаа шингэдэг. Бурхан багш Будда хоосон чанарын тухай айлдахдаа дүрс бол хоосон чанар, хоо­сон чанар бол дүрс, хоосон чанар бол дүрсээс өөр юу ч бус, дүрс бол хоосон чана­раас өөр юу ч бус гэжээ. Ямар ч юмс үзэгдэл бие даан дангаар оршин тогтнох, эсвэл өөрөө өөрөөсөө үүсэх аргагүй, үргэлж аливаа өөр зүйлээс шалтгаалан өөрчлөг­дөж, харилцан хамаарч бай­даг, хувирамтгай тул түүнийг харьцангуй, бодит бус, мөнх бус гэж үздэг. Харин хоосон чанар бол тийм биш юм. Энэ нь хязгааргүй, туйлын чанар­тай, үг томъёогоор илэрхий­лэх боломжгүй бөгөөд дээр бичсэн нь гагцхүү логик ар­гаар тайлбарлах гэсэн оролд­лого гэж үзэж болох юм. Хоо­сон чанарыг бүх зүйлийг үгүйс­­гэх, байхгүй мэтээр бодох нь буруу бөгөөд аливаа зүйлийг бодитоор байгаа ч бус, бас байхгүй ч бус, шалт­гаан нөхцөлөөс хамааралтай, харьцангуй гэж үзэх нь зөв юм. Тухайлбал, та хэн нэгэн Доржийг намхан эсвэл өндөр хүн юм даа гэж бодож байж болох юм. Угтаа бол Дорж таны өндөр нам гэх бодлоос үл хамааран өөрийнхөөрөө байгаа хүн байтал та түүнийг аль нэг өндөр хүнтэй харь­цуулан түүнийг намхан гэж дүгнэдэг. Өөрөөр хэлбэл хүн ямар нэг зүйлийг дүгнэхдээ заавал өөр зүйлтэй харь­цуулж, түүнээс хамааруулан, нөхцөлдүүлж сайхан эсвэл муухай гэж ялгаж боддог. Ийм учраас таны бодол, дээрх дүгнэлт бол угтаа бодит бус, харьцангуй бөгөөд Доржийг энэ бүх харьцуулалт, хэн нэгний үнэлэмжээс нь ангид авч үзвэл өөрийнхөө байгаа төрхөөрөө оршиж байгаа, ямар нэг байдлаар тодорхой­лох боломжгүй, хоосон ча­нар­тай юм. Хоосон чанарыг бясалга­лын замаар мэдрэх ойлгох боломжтой аж. Нуруугаа тэгш­лэн завилан сууж, амьс­галаа тайван авна. Толгойд орж бас гарч байгаа бодол, янз бүрийн мэдрэмжийг та хөндлөнгийн хүн шиг аль нэгэнд нь авталгүй сэтгэл­дээ болгоон доод тал нь ми­нут болох хэрэгтэй. Ингэхэд таны толгойд эргэлдэж буй бодлууд нэг тодрон гарч нэг алга болж, угтаа бол хоосон чанараас үүдэн бас эргээд түүн лүүгээ уусан, яг л далайн давалгаа нэг дээш давалгаалж эргээд далайдаа уусан буух шиг болохыг анзаарах буй заа. Далай буюу таны бодол санаа төрөн гарч бас эргээд уусан алга болж байгаа тэр хязгааргүй боломжит чанарыг хоосон чанар гэж нэрлэж байгаа хэрэг гэж Мингүр ринбүүчи адилтгасан байх юм. Сонирхолтой нь хоосон чанарын тухай буддын гүн ухааны ойлголт нь орчин үеийн физикийн шинжлэх ухаанд квантын онолтой олон талаараа дүйцэж байна. Квант гэдэг нь атом дахь хамгийн жижигхэн, цааш үл хуваагдах хэсэг буюу энерги бөгөөд түүний зүй тогтлыг физикчид судлаад орчлон ертөнцийн мөн чанар, юмс үзэгдлийн хамгийн бичил ертөнц нь бидний нүдэнд харагдаж бай­гаагаас тэс өөр болохыг ба­талжээ. Нэрт физикч Нильс Бор "Хэрвээ та квантын оно­лыг судлаад шоконд орохгүй байвал та түүнийг ойлгоогүй юм байна гэж дүгнэхээс ар­гагүй" гэж хэлж байсан удаа­тай. Квантын хөдөлгөөн нь тодорхойлоход маш хүнд­рэлтэй, түүний байршил, хурд зэрэг нь уламжлалт физикийн зүй тогтлоос тэс өөр учраас өдий хүртэл нээгдээгүй, тайл­барлахад төвөгтэй олон зүйл эрдэмтдийн анхаарлыг тат­саар байна. Физикийн энерги хадгалах хуулиар бол аливаа юм бүрэн устаж үгүй болдог­гүй, харин өөр зүйлд хувирдаг. Жишээ нь мөс хайлаад ус болдог, харин ус ууршиж, ус төрөгч, хүчилтөрөгчийн атом болж задардаг. Тэгэхээр буд­дын номоор бол атомын түв­шинд эд юмс нь хувирамтгай, харьцангуй, бодит бус ча­нартай хэвээр байна гэж үзэх бөгөөд атомоос цааш задрах, туйлын чанартай, хувир­даггүй, дахин цааш хуваагдах боломжгүй, зүгийн хувь үгүй бичил хэсгийг байна гэж үз­дэг. Физикийн шинжлэх ухаан нь XX зуунд энэ бичил хэс­гийг олж нээхэд ихээхэн төв­лөрсөн бөгөөд атом нь байн­гын тогтвортой зүйл бус тэр­нээс ч илүү задарч электрон, квант, фотон зэрэг бичил хэсгүүд байдаг талаар нээл­түүд ар араасаа хийгдэж, өнөөдөр бидний хэрэглээнд лазер туяа, компьютер зэрэг гайхамшигт зүйлүүд нэв­тэрсэн. Квантын онолоор квант нь замбараагүй, урьдчилан тоо­цоолох боломжгүй хөдөлгөөн бүхий заримдаа бичил хэсэг, заримдаа энергийн долгион шиг үйлдэлтэй. Аливаа үзэг­дэл нь тодорхой шалтгаан нөхцөлөөс болж өөрчлөгдөн улмаар шинэ үзэгдэл бий болох, эсвэл устаж алга болох зэргээр байнгын, урьд­чилан тогтоох боломжгүй хөдөлгөөнд оршиж байдаг нь хязгааргүй. Хүний бодол са­наа ч гэсэн тодорхой шалт­гаан нөхцөлөөс үүсдэг бөгөөд шалтгаан нөхцөл өөрчлөг­дөхөд мөн дагаж өөрчлөгддөг. Бясалгал ба Ливингстон нэртэй цахлай Бурхан багш ертөнц, юмс үзэгдлийн мөн чанарыг ийн­хүү гүн гүнзгий танин мэдээд, хүний зовлонгийн шалтгаан, түүнээс ангижрах арга зам, эцэст нь хүн гэгээрэлд хүрч бурхан болох зам мөрийг зааснаараа агуу юм. Дээр өгүүлсэн буддын гүн ухааны суурь ойлголт нь бясалгал хийхэд үндэс суурь болдог. Гэгээрэлд хүрэх нь бие мах­бо­дийн хүлээсэнд буй энгийн хүнд төсөөлөгдөхгүй гэж үз­дэг бөгөөд гэгээрсэн сэтгэ­лийг зүйрлэвэл бүртийх үүл­гүй цэлмэг тэнгэр шиг, туй­лаас амгалан тал шиг тийм хязгааргүй, тайван гэж но­монд өгүүлсэн байдаг. Чухам­даа гэгээрсэн, сэтгэл оюуны маш өндөр түвшинд хүрсэн хүн нь энгийн хүний төсөө­лөмгүй гайхамшгийг бүтээх чадвартай болдог аж. Үүнийг манай болон төвдийн олон лам, хутагтуудын тухай хүмүүсийн ам дамжсан яриа­наас бид олонтаа сонссон. Гэгээрсэн хүн сэтгэлээ бүрэн удирдах чадвартай болохоос гадна өөрийн үхлийг хэзээ ирэхийг мэдэх, өмнөх болон хойт дүр буюу хэдэн үеийн амьдралаа харах, сэтгэлдээ юу хүснэ тэр нь бодсон да­руй­даа биелэх зэрэг энгийн хүний хэмжээсээр таашгүй бурханлаг чадвартай болдог. Тэр байтугай хөгжлийн тодор­хой түвшинд хүрсэн нөхцөлд хийг удирдан зохицуулах чад­вартай болдог бөгөөд тийм хүний дээгүүр машин яваад өнгөрөхөд ч гэмтэж, үхэхгүй байж чаддаг аж. Эсвэл газ­раас хөндийрөх, өвчнийг эс мэдрэх гэх мэт. Мэдээж бясалгалын үр шим заримдаа маш ойрхон ирдэг бол зарим гайхамшгийг хүн олон жи­лээр дасгал хийж байж олж мэддэг. Тэгэхдээ энэ хүч чадлыг гагцхүү сайн үйлсэд зориулахын тулд ийнхүү лам нар сахил авч номын ёсонд суралцдаг билээ. Миний бие Ричард Бахын "Жонатан Ливингстон нэртэй Цахлай" хэмээх шувууны тухай өгүүллэгийг бага байх­даа анх уншсан нь маш их сэтгэл хөдөлгөж билээ. Төгс төгөлдөр, эрх чөлөө, гэгээ­рэл, нигүүлсэл рүү тэмүүлэх, бурханлаг чанарт ойртох тухай цахлай шувууны жи­шээн дээр өгүүлсэн энэ бү­тээл нэгэн үе барууны ер­төнцөд маш их шуугиулж байжээ. Сэтгэлгээний эрх чөлөө, нислэгийн гайхамшигт чадварыг эзэмшсэн Жонатан цахлай хүний хамгийн эрхэм сайхан, ариун, чөлөөт бүхний бэлгэдэл болж чадсан юм. Ямар ч залуу хүний зайлшгүй унших ёстой энэ зохиол буд­дын ухааны гэгээрэл, төгс төгөлдөрт хүрэх хувь хүн бүрийн замналын уран илэр­хийлэл гэж боддог. Бурхны номонд бодь сэтгэл буюу хамаг амьтны тусыг бүтээгч сэтгэлийн түвшинд хүрсэн хүнийг бодьсадва хэмээдэг билээ. Бясалгал нь юуны өмнө сэтгэлээ төвлөрүүлэх, юмс үзэгдлийн хоосон чанарыг ухаарах, сэтгэлээ ариусгах зэргээр тусгай арга бүхий бие сэтгэлийн цогц дасгал бөгөөд цаашилбал улам нарийн, бурханлаг мэдлэгийг олж авдаг. Хүн гэгээрэлд хүрэхэд нэг байтугай хэдэн насны амьдралд бясалгал хийж, зөв амьдрах шаардлагатай бө­гөөд өмнөх насандаа олж авсан мэдлэгээ хойт насанд дахин төрөхдөө хадгалж үр­гэлжлүүлж (ой санамжаа авч үлдэж) чадах нь бас нэг гай­хал­тай чадвар аж. Бясалгалыг тайван орчинд, бие сэтгэлийн тэнцвэрийг хадгалсан бай­далтай, цэгц суух, амьсгаагаа удаан авч гаргах зэргээр биеийн талаас анхаарах хэ­рэгтэй байдаг. Бясалгахдаа огт тодорхой зүйл дээр төвлө­рөхгүйгээр, бодол санааг чөлөөтэй, аль нэгт нь ав­талгүй хийх, эсвэл тодорхой объект, ямар нэг үнэр, дуу авиа, хэлбэр дүрс, цаашлаад сэтгэл хөдлөл, бодол санаан дээр тогтож тэдгээрийг мик­роскопоор харж байгаа мэ­тээр задлан шинжилж бясал­гах, өөрийн муу бодол санаа­наас ангижрах талаар басал­гал хийх зэрэг аргууд байна. Бясалгалыг хуралд оролцох­доо, автобусаар эсвэл маши­наар явахдаа гээд ямар ч үед хийж болох бөгөөд хамгийн чухал нь бясалгагч чөлөөтэй, өөртөө тохиромжтой тэр цаг үе, нөхцөлийг сонгох явдал юм. Ингэхдээ заавал удаан үргэлжлүүлэхдээ чухал бус харин олон дахин, давтамжтай байх нь чухал гэдэг. Ямар ч бясалгалын хий­сэн түүний үр дүнд хүний сэтгэл нээлттэй болж, сэтгэл зөөлөрч, хүн өөрөө өөрийгөө таньж эхэлдэг. Хүн өөрийгөө танихын хэрээр бусад хүн, амьд амьтныг танин мэдэж, өөртэйгээ адилхан зовлонг үл хүсч, жаргал руу тэмүүлдэг амьд бүхний хүсэл нэгэн ижил болохыг ухаарч, бусдыг энэ­рэх сэтгэл төрж эхэлдэг нь гарцаагүй гэж бясалгалын мастер Мингүр ринбүүчи айлджээ. Энэрэнгүй сэтгэл үүсэх нь юуны өмнө өөртөө сайн сайхныг хүсэх сэтгэлээс үүддэг аж. Бясалгал хийхэд өөрийгөө хайрлах сэтгэлээс бусдад мөн өөрийн адил зөвхөн сайн сайхныг хүсэх сэтгэл үүсдэг. Нигүүлсэнгүй сэтгэлийг үүсгэх бясалгалын дараагийн шат бол ямар ч нөхцөл байдлаас үл хамааран хувиршгүй, үрийнхээ төлөө өөрийгөө золиослох чадвар­тай байдаг эхийн хайр шиг хайрыг бодож бясалгах явдал юм. Харин үүний дараа бодь сэтгэлийг үүсгэх бясалгал хийх бөгөөд энэ нь нэг талаас хамаг амьтны тусын тулд гэсэн тэр эрмэлзлэлийг өөр­төө бий болгох, нөгөө талаас би хамаг хамаг амьтанд хэрхэн тус хүргэх вэ гэсэн бодолд сэтгэлээ төвлөрүүлэх юм. Ливингстон цахлайн ту­хай домог миний хувьд ингэж үргэлжилсэн билээ... Аз жаргалыг сонгох нь Мингүр ринбүүчи орчин үеийн мэдлэгтэй хүнд тохир­сон арга хэлбэрээр буюу буддын ухааныг шинжлэх ухааны ололтуудтай холбон тайлбарласан нь бурхны сургаал ёсыг дагадаг мон­голчуудад зайлшгүй мэдэх шаардлагатай юм. Аливаа үйлдэл, амьдралын замнал философигүйгээр утга учир­гүй бөгөөд сэтгэл оюунтай хүн болж төрсний хэрэг ямар ч хүний хувьд гарах учиртай. Азаар бид эртний соёл түүх­тэй, орчин үеийн шинжлэх ухаантай туйлаас нийлэмж­тэй гүн ухаан, сургаал номтой улс юм. Буддын гүн ухаан, үнэнийг танин мэдэхүй, зовлонгийн шалтгаан хийгээд түүнээс ангижрах арга зам, эцэст нь хэрхэн амгалан, жаргалтай амьдрах тухай бурхны ном нь өнөөгийн физик, тархи болон сэтгэл судлал зэрэг шинжлэх ухааны суурь хуулиудтай нийцэж, олон талаар нотлогд­соор байна. Хамгийн сүүлд гэхэд хүний аз жаргалын үзүүлэлт болох гамма дол­гион лам нарын тархинд маш өндөр түвшинд хүрдэг бас тэр нь удаан хадгалагддаг боло­хыг Америкийн тархи судлаа­чид баталжээ. Хүн аз жаргал­тай амьдрахын тулд юуны өмнө өөртэйгээ ажиллах чу­хал бөгөөд зовлонгийн шалт­гааныг бясалгах тусам хүн өөрөөсөө эхлэн амгалан, жаргалтай, нээлттэй болж, амьдралаа шинэчлэн өөрч­лөх боломж нээгдэнэ. Хүн амьдралаа богинохон харж, утга учиргүй, хий дэмий өнгө­рүүлэх бус өөрийн хүнд заяа­сан сэтгэл оюун хэмээх гай­хам­шгийг ашиглан зөв зүй­тэй утга төгөлдөр амьдрах хэрэгтэй. Ийнхүү өөрийгөө эерэг ухаан, мэдлэг, сэтгэ­лээр тэтгэснээр аз жаргалтай, эрүүл саруул амьдарна. Ха­рин уур, тунхаг, айдас, омог дээрэнгүй нь хүнийг зовлонд унагаадаг төдийгүй янз бү­рийн өвчин тусдаг нь нэгэнт тогтоогджээ. Түр зуурын аз жаргал нь ирж буцдаг, хуви­рамтгай, энгийн хүний амьд­ралд өдөр тутам тохиодог зүйл бол урт удаан, байнгын жаргал нь зовлонгийн шалт­гааныг үндсээр нь арилгахаас эхэлдэг гэж Бурхан багш сургажээ. "